Atelierwoningen Zomerdijkstraat . . . .

 

        

Voorafje
Toen ik begin zestiger jaren als 10-jarige mijn Roerstraatwereldje aan het verleggen was raakte ik regelmatig, verzeild op het sportterreintje aan de Winterdijkstraat. Want dáár had je het zachte asfalt waarop je zo goed kon rolschaatsen. Vanaf die locatie had ik voor het eerst zicht op het gebouw met de grote vensters en spijlen, wat op mij overkwam als een fabriek. Dat zijn  kunstenaarshuizen, werd me verteld. Ik vond het prima en rolschaatste verder.  
Vijfenveertig jaar later is het met mijn interesse anders gesteld. Samen met Paul Gellings bracht ik op dinsdag, 7 augustus 2007, een bezoek aan de Zomerdijkstraat waar de atelierwoningen staan. We werden daar door beeldhouwster Jet Schepp in de gelegenheid gesteld om een kijkje te nemen in haar woon- werkruimte. Een ruimte met veel jonge historie, want het is de voormalige woon- werkruimte van Gerrit Jan van der Veen, Paul Grégoire en Jan Wolkers. Jet stond ons toe om een aantal foto's te schieten.
Stadsdeeldichter Karel N.L. Grazell maakte speciaal voor deze gelegenheid het gedicht 'Kunstenaars bouwden voor kunstenaars'.
Mede aan de hand teksten en foto's uit het boek 'Atelierwoningen Zomerdijkstraat 1932-1934, architecten Zanstra, Giesen en Sijmons' van Mariëtte van Stralen en met medewerking van Uitgeverij 010 Publishers kwam onderstaand artikel tot stand.

Jos Wiersema


foto's uit: 'Atelierwoningen Zomerdijkstraat 1932-1934, architecten Zanstra, Giesen en Sijmons'

 

omhoog  
om snel naar de artikelen te gaan, scroll anders de pagina rustig naar beneden.

 

omhoog  

het initiatief
In de zomer van 1933 hield Jan Giesen van het architectenbureau Zanstra, Giesen en Sijmons een lezing met lichtbeelden in de zalen van de kunstenaarsvereniging Arti et Amicitiae aan het Rokin te Amsterdam om de atelierwoningen onder de aandacht van geïnteresseerde kunstenaars te brengen. Een jaar later werd het, volgens functionalistische opvattingen, ontworpen blok atelierwoningen door Giesen en zijn twee collega's gerealiseerd.


Uitnodiging voor de lezing met lichtbeelden over schilders- en beeldhouwateliers
beeltenis uit: 'Atelierwoningen Zomerdijkstraat 1932-1934, architecten Zanstra, Giesen en Sijmons'

 
de architecten

Het complex atelierwoningen aan de Zomerdijkstraat in Amsterdam is een sleutelwerk in de Nederlandse architectuur van de jaren dertig. De architecten, Zanstra, Giesen en Sijmons, waren lid van de Groep ’32, een groepering die zich sterk liet inspireren door vooral de werken van Le Corbusier. In hun werk streefden zij naar een combinatie van zakelijke architectuur met kunstzinnige elementen, hetgeen in de atelierwoningen duidelijk tot uiting is gebracht.


De architecten, Zanstra, Giesen en Sijmons
foto uit: 'Atelierwoningen Zomerdijkstraat 1932-1934, architecten Zanstra, Giesen en Sijmons'

Het gebouw vormde het eerste complex atelierwoningen dat in Nederland werd gebouwd en mede door de toepassing van een staalskelet was het zijn tijd ver vooruit. In het gebouw woonden en werkten vele bekende kunstenaars, zoals Herman Kruyder, Charlotte van Pallandt, Jaap Wagemaker, Gerrit Jan van der Veen, Jan Wolkers, Piet Esser, Paul Gegoire en Fred Carasso. Het bijeenbrengen van beeldend kunstenaars in het complex had een artistiek microklimaat tot gevolg met o.a. gemeenschappelijke modelavonden, gezamenlijke tentoonstellingen en een sterke wederzijdse beïnvloeding.
bron: 010 uitgeverij

 
de constructie

De atelierwoningen hebben een staalskelet als draagconstructie. De kolommen zijn breedflensprofielen met evenwijdige flenzen. Om de brandveiligheid te vergroten zijn de kolommen omkleed met drijfsteen (een kunststeen bestaande uit een mengsel van puimsteenkorrels en kalk). De samengestelde liggers zijn in de wanden weggewerkt. Zij dragen zowel de vloeren als de wanden. De vloeren bestaan uit houten balken en vloerdelen, waaronder een kokosvezelplafond is gehangen. De scheidingswanden zijn, evenals de westgevel, als spouwmuren uitgevoerd, waarbij in de spouw de windverbanden zijn aangebracht. De binnenwanden zijn van drijfsteen, terwijl voor de buitenspouwbladen metselklinkers zijn gebruikt.
In 1990 is het gehele pand gerestaureerd.
bron: J. Oosterhof e.a., Bouwtechniek in Nederland, 1988.


Het begin van de opbouw van het staalskelet
foto uit: 'Atelierwoningen Zomerdijkstraat 1932-1934, architecten Zanstra, Giesen en Sijmons'

 
een snelle bouw

De bouw van het complex is bijzonder snel verlopen. Op 6 februari 1934 werd de officiële vergunning gegeven. Op 17 maart werd door Hildo Krop de laatste paal geslagen. In juni was het staalskelet, dat in minder dan twee weken gebouwd werd, gereed. Vijf maanden later, op 24 november 1934, werd het complex op toepasselijke wijze geopend met een tentoonstelling van werken van de bewoners, die gehouden werd in nog twee leegstaande beeldhouwateliers.


Uitnodiging voor de tentoonstelling in het complex 1934
ontwerp van bewoner Piet Worm

beeltenis uit: 'Atelierwoningen Zomerdijkstraat 1932-1934, architecten Zanstra, Giesen en Sijmons'

 

omhoog   

beschrijving en functionaliteit
Ook nu valt het complex atelierwoningen in de Rivierenbuurt nog steeds op, door de strakke vormgeving, door de rijen strookvensters en doordat het in de vorm van 'open bebouwing' is gerealiseerd.


Noordgevel atelierwoningen Uiterwaardenstraat - 2007
eigen foto

Deze noordgevel wordt met rijen gestapelde strookvensters in smalle stalen kozijnen op directe wijze gerefereerd aan de industriële bouw. Deze 'strenge', strak geordende zijde van het gebouw heeft in de loop van de jaren heel wat voorbijgangers laten gissen naar de functie ervan.


Veel glas in de noordgevel
eigen foto

De acht ateliers die op de begane grond liggen springen ruim twee meter naar voren en hebben een dak dat vensters heeft zodat beeldhouwateliers naast noorderlicht ook licht van boven krijgen. Elk beeldhouwatelier heeft bovendien twee grote houten deuren voor het transport van werk.


Zuidgevel Zomerdijkstraat - 2007
eigen foto

Het complex atelierwoningen uit 1934 ligt aan de Zomerdijkstraat, nrs 16-30. Direct aan de oostkant van deze woningen grenst een blok dat door hetzelfde bureau is ontworpen en dat in dezelfde jaren is gerealiseerd. Het westelijke bouwdeel bestaat uit 32 atelierwoningen. Vier identieke blokken met elk een trappenhuis voor gemeenschappelijk gebruik zijn naast elkaar geplaatst. De zuidgevel is statig en wekt de indruk dat we te maken hebben met woningbouw van een zekere standing. Deze gevel verraadt bovendien met het baksteen dat overheerst nog niets van de staalconstructie die erachter schuil gaat.


Kleine balkons met een bijzondere functie aan de zuidgevel
eigen foto

Opmerkelijk zijn de kleine balkons, die een bijzondere functie hebben; hun voorste delen zijn afschroefbaar, zodat kunstwerken langs deze weg de atelierwoningen kunnen verlaten. Het karakter van deze gevel ontstaat vooral door de metalen balkons die als een soort omlijsting uit de gehele gevel naar voren komen. Hoewel dit laatste met de huidige begroeiing van de wingerd slecht waarneembaar is.


Bescheiden details aan de zuidgevel
eigen foto

Bescheiden details laten zien dat de wil om een mooie vorm te creëren zich onmiskenbaar bij de architecten heeft gemanifesteerd. Een voorbeeld hiervan is de afronding van de deuren aan de bovenkant en de "scheepraampjes" die in de voordeuren zijn aangebracht. Helaas zijn de oorspronkelijk blank gelakte houten deuren in 2007 overschilderd.


detail - plastische ronde raampjes aan de westgevel
eigen foto

Deze plastisch ronde raampjes komen, schuin gericht, een eindje uit de gevel naar voren om zoveel mogelijk inkijk en 'vals' licht in de atelier waar op op uit komen te vermijden.

 

omhoog  

beschrijving en functionaliteit
Omdat bovendien geconstateerd werd dat een geschikt atelier een hoogte van ongeveer vier meter moet hebben en er voor de woningen volstaan kan worden met een veel geringere hoogte, en omdat men een variatie in woninggrootte aan wilde brengen zodat zowel kunstenaars met gezinnen als alleenstaanden gehuisvest konden worden, zijn er aan de zuidzijde zes lagen woonruimten komen te liggen en werden er aan de noordzijde vier lagen ateliers geplaatst.


Isometrie van de restauratie / renovatie - 1990 - architect Bertus Mulder
beeltenis uit: 'Atelierwoningen Zomerdijkstraat 1932-1934, architecten Zanstra, Giesen en Sijmons'

Vertaald naar het interieur houdt de bijzondere doorsnede, die het gebouw toont, in dat er bij de ateliers twee typen woningen voorkomen.


Schets van de ateliers met twee woonlagen


Schets van de ateliers met één woonlaag
beeltenissen uit: 'Atelierwoningen Zomerdijkstraat 1932-1934, architecten Zanstra, Giesen en Sijmons'

Het ene type heeft twee woonlagen en hoort bij de ateliers die op de begane grond geplaatst zijn en bij de schildersateliers die op de tweede verdieping liggen. Het tweede type woning is op de eerste en derde verdieping te vinden.


Interieur - trapdetail van het woongedeelte van de voormalige woning van
Gerrit van der Veen, Paul Grégoire en Jan Wolkers.
Momenteel wordt de ruimte bewoond door Jet Schepp.

eigen foto

Daarnaast is er voor nog een variant op beide typen woningen gezorgd door de trappenhuizen asymetrisch in elk blok te plaatsen. De kleinste woningen hebben één vertrek, bedoeld als woon- en slaapruimte. Een verspringende verdiepinghoogte zorgt voor een mooie ruimtelijke werking.


Interieur - glaswand beeldhouwatelier
eigen foto

Op de begane grond liggen de beeldhouwateliers en op de verdiepingen de atelierwoningen voor schilders. De ateliers zijn gelegen op het noorden en de woningen op het zuiden. Het in de atelierruimte binnenvallend noorderlicht is een licht dat het minste aan verandering onderhevig is.


Interieur - beeldhouwatelier dat momenteel in gebruik is bij Jet Schepp
eigen foto

Het gebouw sluit aan op een eeuwenoude traditie in de atelierbouw om het raamoppervlak zo groot mogelijk te maken. Beter teveel licht dan te weinig, werd er geredeneerd; een teveel aan licht zou altijd afgedekt kunnen worden.


Interieur - een kijkje in het beeldhouwatelier van Jet Schepp
eigen foto

 

omhoog  

Karell N.L. Grazell
eerste stadsdeeldichter van ZuiderAmstel
en de 3e van Amsterdam

omhoog  

Gerrit Jan van der Veen (Amsterdam, 26 november 1902 - Overveen, 10 juni 1944)

Gerrit Jan van der Veen was de eerste die de atelierwoning in de Zomerdijkstraat 22 in gebruik nam.

Van der Veen was beeldhouwer, leerling van o.a. Bronner en  was aanvankelijk werkzaam als werkbouwtuigkundige. Behalve penningen en plaquettes vervaardigde hij portretten en enkele monumenten en beeldengroepen (monument voor Wilhelmina Drucker te Amsterdam, beeldengroep met drie vrouwen op een spoorwegviaduct te Utrecht). Hij werkte naturalistisch, op den duur meer stilerend, en in brons steen en terracotta.


Gerrit Jan van der Veen

Voorts was hij leider van het Nederlands verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. In de oorlog weigerde hij als beeldhouwer lid te worden van de door de Duitsers ingestelde Kultuurkamer. Hij werd zelfs leider van een actiegroep tegen deze kamer, met als gevolg dat hij al snel gearresteerd werd. Na zijn vrijlating dook Van der Veen onder. De rest van zijn leven zwierf hij door Amsterdam, van het ene onderduikadres naar het andere. Van der Veen nam in 1943 deel aan de overval op het bevolkingsregister aan de Plantage Middenlaan te Amsterdam. Hierbij kon hij ternauwernood ontsnappen. Tijdens een bevrijdingspoging van verzetstrijders in het huis van bewaring aan de Weteringschans werd hij op 2 mei 1944 gearresteerd  Hij werd op 10 juni 1944 te Overveen gefusilleerd.


Plaquette vervaardigd door Fred Carasso bevestigd aan de atelierwoning Zomerdijkstraat 22
foto: Jos Wiersema

Paul Grégoire (1915-1988)
Van 1956 tot 1981 was de beeldhouwer Paul Grégoire hoogleraar aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten in Amsterdam. In het driemanschap dat hij daar langere tijd met zijn collega's en mede-Bronnerianen Esser en Hund vormde, zal het vooral Grégoire zijn geweest die Bronners intellectueel en filosofisch gedachtengoed van nieuwe impulsen heeft voorzien en doorgegeven. Grégoires oeuvre is ruwweg in tweeën te verdelen. De ene helft bestaat uit werken waarin zijn meer instinctieve kant en religieuze achtergrond bevestiging krijgen: introverte en ambachtelijk verfijnde beelden als het oorlogsmonument voor Loosdrecht uit 1946 en de Jan van Doem in muschelkalksteen uit ca. 1970 (Domkloostergang, Utrecht).


Paul Grégoire

Van zijn eruditie, spotlust en virtuositeit getuigen de bronzen plastieken met een veelal aan de Griekse mythologie ontleende thematiek zoals het vrijstaande reliëf in Hilversum. Met deze 'steen' van brons, voorzien van mythologische reliëf aan drie zijden, tartte deze dialecticus onder de Nederlandse beeldhouwers bewust de ongeschreven regels van zijn discipline.
Grégoire was de 'filosoof van de arabesk' en zocht altijd naar 'de bewegingslijn in de ruimte', waarvan zijn vrijheidsmonument in Eindhoven een voorbeeld is. Door zijn werk, maar ook door zijn invloed op zijn leerlingen, is Paul Grégoire van grote en blijvende invloed geweest op de beeldhouwkunst.
 
 
Jan Hendrik Wolkers (Oegstgeest, 26 oktober 1925 - 19 oktober 2007)
is een Nederlands schrijver, kunstenaar en columnist. In de naoorlogse Nederlandse literatuur wordt hij ook wel genoemd in relatie tot De Grote Vier.
De Grote Vier bestaat uit Willem Frederik Hermans, Harry Mulisch, Gerard Reve en hijzelf. Meestal wordt Jan Wolkers weggelaten en dan spreekt men van de De Grote Drie.
Zijn beelden zijn vaak het slachtoffer van vandalisme. Voorbeelden hiervan zijn het Auschwitz-monument in Amsterdam en het monument op de dijk bij Ceres op Texel.

Vermoedelijk speelt daarbij een rol dat Wolkers veel


Jan Hendrik Wolkers 

gebruikmaakt van glas en dat de kwetsbaarheid dat dit materiaal uitstraalt bij enkelingen vernielzucht opwekt. Als reactie van de vernieling van het monument bij Ceres in 2003 maakte Wolkers bekend dat hij glas minder zal gaan toepassen en meer met staal zal gaan werken.
 
Bron WikiPedia

Zomerdijkstraat: Jan Wolkers

Hoe open hoopte hij te zijn? En
hoe open was hij? Amai, hij wilde
schrijven als een deur, wijdopen op
het zonlicht en op de storm. En ziet,
hij liet zich in woord lezen. Deed!

Hoe z’n handen schuurden over
de aarde die rauw was van oorlog:
de afgang en de doden lagen stijf
tussen bloedbeschoren klaprozen.
Hoe z’n lippen schraal werden als
de preek neerdaalde uit den hogen
zijner jonge zondag. Hoe hij z’n
tanden voelde bijten in het gras van
z’n sterfelijkheid: hij trachtte het te
schrijven op lijdzame rollen van
papier. Hoe z’n tong gleed tussen
de dijen van de woorden die liefde
deden: vruchtbaarheid drong als ‘n
wond vol van bietjesrood, en soms
ook was de liefde echter als de dood.

En je dacht hem te horen: hoe teer,

hoe lustwekkend teder kun je nog
leven na de dood van je ouders, die
nu verleden is, en met de dood van je
dochter, zij die ooit toekomst heette?

Glashelder was hij, maar hoorde hij
antwoord? Toen hij stierf, brak het
glas van het monument.dat hij was.

Karel N.L. Grazell

 

Jet Schepp (Rotterdam 1940)
Nu maakt Jet Schepp, beeldend kunstenares, gebruik van de atelierwoning. Zij is gespecialiseerd in beelden en kleinplastiek in terracotta, brons, hout, steen, portretten en penningen. Zij heeft haar opleiding gevolgd aan de Rijksacademie van Beeldende Kunsten te Amsterdam, bij Paul Grégoire en Piet Esser. Zij exposeert met werken door geheel Nederland. Een bekend werk van haar betreft het beeld van Anne Frank aan het Merwedeplein in Amsterdam (2005).
Behaalde prijzen: Buys van Hultenprijs (1972) en de Prix de Rome, vrije beeldhouwkunst (1969)


Jet Schepp


Jet Schepp in haar atelier

eigen foto

 

omhoog  


Atelierwoningen Zomerdijkstraat 1932-1934, architecten Zanstra, Giesen en Sijmons - van Mariëtte van Stralen - ISBN 90-6450-083-5

 

omhoog  

Dedalo Carasso schreef:
Het kunstenaarsblok in de Zomerdijkstraat is vanaf toen ik in 1940 geboren werd, negentien jaar lang mijn woonplaats geweest. Mijn herinnering begint in 1944 toen de bomen in potkachels waren verstookt en de straat grauw en verlaten was, met modderige velden achter het blok en waar nu de Maranathakerk staat. Daar lagen vuilnishopen, waar je mooie dingen als mesheften vond.
lees het gehele artikel >>

Rob Tromp schreef:
Tegenover ons in de atelierwoningen woonde toen Jan Wolkers. (Ik weet niet zeker of het het huis van Gerrit van der Veen was, de verzetsheld. Nog moet ik altijd aan hem denken tijdens de dodenherdenking). Wij moesten altijd erg lachen om de vrouw van Jan die er voor toen erg "hip" uitzag met vaak twee verschillende kleuren panty's, rood en groen bijvoorbeeld.
lees het gehele artikel >>

Willy Onrust - Cortus schreef:
Wij woonden tegenover “de schilderswoningen” in de Zomerdijkstraat. Deze woningen hadden beneden aan de achterkant een atelier. In één van die woningen stond een fiets met een dynamo aangesloten op een accu. Ik mocht daar wel eens op fietsen want dat leverde stroom op. Een eigen fiets was er natuurlijk niet, ook geen autoped of driewielertje.
lees het gehele artikel >>

Roelof Haars schreef:
In de Zomerdijkstraat was een atelier waar een balletschool was onder gebracht (Sonja Gaskel?). Wij keken vaak door het open raam als ze aan het oefenen waren het was met recht “Bloed, Zweet, en Tranen.
lees het gehele artikel >>

Yvonne Fausto - van der Meulen schreef:
Ook woonde Jan Wolkers vlakbij en ik sta ook nog op een foto met zijn zoon Erik dat was ook een vriendje bij ons uit de straat, zijn vader Jan zagen we ook wel lopen.en boodschappen doen, had hij weer een beeld verkocht en dan was het feest natuurlijk met lekkere dingen. De balletschool waar we boven de rand van het raam uit konden kijken als we op het hekje stonden.
lees het gehele artikel >>

Karel N.L. Grazell schreef:
In de Zomerdijkstraat staat dat van buiten zo mooie gebouw met ateliers voor kunstenaars. Binnen is het, zoals bij veel huizen van de Amsterdamse School, een beetje kleiner dan je misschien zou willen. Er zijn altijd wel bekende bewoners geweest. Ik noem slechts: Jan Wolkers op no. 45. O ja, en die prachtige figuur, Jan van Herwijnen, heeft daar ook een tijdje z’n atelier gehad.
lees het gehele artikel >>

 

omhoog   

  • Zomerdijkstraat Retrospectief:
    Woningbouwvereniging DEKEY is de huidige eigenaar van het complex, dat in 2009 75 jaar bestaat. Tot aan die tijd zal er ieder jaar een nieuwe tentoonstelling te zien zijn van werk, foto´s en documenten van een aantal oudbewoners/kunstenaars.

    De tentoonstellingen, waarvan ieder jaar in de zomer een nieuwe ´aflevering´ bij Glerum Auctioneers te zien is, komen tot stand in opdracht van het stadsdeel ZuiderAmstel die eigenaar is van het pand waarin het veilinghuis gevestigd is. Een uniek samenwerkingsverband tussen Glerum Auctioneers, Stadsdeel ZuiderAmstel en Stichting Sectio Divina.
    Lees meer op:  www.zomerdijkstraatretrospectief.nl

  • Marcella van Zanten:
    Beeldend kunstenaar en organisator exposities atelierwoningen Zomerdijkstraat.
    Lees meer op: www.marcellavanzanten.nl

  • Foto's Stadsarchief Amsterdam
    Het Stadsarchief herbergt vele foto's van Amsterdam. Zo ook van de atelierwoningen. Als u verder gaat vindt u 44 afbeeldingen.

  • Pilot atelierwoningen van Sandra van Beek
    Dit is een pilot over de atelierwoningen in de Amsterdamse Zomerdijkstraat en kunstenaars die er in het verleden gewoond en gewerkt hebben en nu wonen en werken. Deze pilot bestaat uit een overzicht van de ontstaansgeschiedenis van dit unieke gebouw, een jeugdherinnering, foto’s, een overzicht van de Retrospectief tentoonstelling 2006 van kunstwerken van bewoners en een filmplan. In een korte video zijn opnamen te zien van de totstandkoming van het Retrospectief 2006 met een inleiding over enkele kunstenaars en de kunstwerken die ze voortbrachten.
    Naar de website >>

 

omhoog  

Deze pagina kwam tot stand met medewerking van:

  • Uitgeverij 010 Publishers: Website: www.010publishers.nl
    voor het gebruik maken van foto's en teksten uit:
    "Atelierwoningen Zomerdijkstraat 1932-1934, architecten Zanstra, Giesen en Sijmons" - van Mariëtte van Stralen.
  • Jet Schepp: Beeldend kunstenares.
    voor haar vriendelijke medewerking en expertise.
  • Karel N.L. Grazell: Stadsdeeldichter ZuiderAmstel.
    voor het speciaal voor deze pagina geschreven gedicht.

   

 

Terug naar de vorige pagina <<