Zorgvlied is een bekende begraafplaats
aan de rivier de Amstel. En is een geliefde begraafplaats voor veel bekende Nederlanders.
Bij deze historische begraafplaats kan en mag veel als het gaat om de begrafenis, de
plechtigheid en het grafmonument. Tussen de vele monumentale bomen staan en liggen langs
de paden dan ook veel bijzondere grafmonumenten.
Op Zorgvlied liggen meer dan 120 bekende
Nederlanders begraven, met name de theaterwereld is goed vertegenwoordigd. Louis
Bouwmeester, Fien de la Mar en Frans Halsema zijn enkele van hen. Daarnaast hebben er ook
een aantal schrijvers op Zorgvlied hun laatste rustplaats gevonden: Herman Heijermans,
Arthur van Schendel, Renate Rubinstein en Annie M.G. Schmidt. Voorts: Louis Bouwmeester,
Gerard den Brabander, Dr. J.J. Buskes, Oskar Carré, Manfred Langer, Louis Chrispijn.
Kon toen de slaap nooit vatten
in de zomer. Te veel licht. Te veel
muziek beneden in de tuinen.
Van wat daarachter lag te rusten
voornamelijk vermoeden, vertaald
in ijzeren ledikantjes met
bemoste lakens. Altijd koel.
Nu is het donker, hoor je alleen
het dwarrelen van blad - en toch
de slaap niet kunnen vatten?
Wat moet het heerlijk zijn je na
de val van verf en roest één keer
nog in te laten stoppen!
Je nog eens om te draaien en dan
de allerzwartste Amstel over.
Paul Gellings
ZORGVLIED IN OKTOBER
teksten: Paul Gellings - foto's Jos Wiersema
Als
kind vroeg ik me vaak af wat zich daar kon bevinden, in dat geheimzinnige, donkere domein
achter de bomen aan de overzijde van de Boerenwetering. Het land was in die
jaren nog onbebouwd, en vanuit de Stichtstraat keek je zo uit op de Dijk en op Zorgvlied.
Soms dacht ik dat de wereld ophield achter dat boomgordijn, soms dat daar dingen waren die
je maar beter niet kon zien.
In
1964 verhuisden we, en werd Zorgvlied een van de vele plekken die ik pas later zou
verkennen in Amsterdam-Zuid. Want deze begraafplaats is onverbrekelijk verbonden met Zuid,
al schijnt zij administratief bij Amstelveen te horen. Een vreemde situatie, zon
enclave in Amsterdam, terwijl de stadsgrens feitelijk pas gevormd wordt door de
Kalfjeslaan. Nee, Zorgvlied ís Zuid!
Inmiddels
heb ik er aardig wat over geschreven. Bovenstaand gedicht dateert uit 1994 en maakt deel
uit van de cyclus Zuidelijke Wandelweg (in mijn
bundel Antiek fluweel), die rustig beschouwd mag
worden als een voorstudie voor mijn gelijknamige roman waarin Zorgvlied ook een paar keer
wordt genoemd. In Zomer in Zuid het (nog te
verschijnen) vervolg op Zuidelijke Wandelweg, loopt de
verteller zelfs op een snikhete ochtend over de begraafplaats te dwalen, op zoek naar de
graven van zijn jeugdvriend Leonard en diens ouders.
De Amstel en met Zorgvlied
7
oktober 2005.
Een zeldzaam zachte vrijdagmiddag, heiig licht boven de Amstel. Voor ZW-master Jos
Wiersema en schrijver dezes een perfect moment om Zorgvlied eens te bezoeken. We worden
niet teleurgesteld. Het oude hart is het mooiste, met zijn boogvormige laantjes en
monumentale tombes, omgeven door zwartgeroeste hekken of ligusterhagen, soms verzakt en
overwoekerd door onkruid; een enkele steen achterover in brandnetels, sommige zerken door
vorst en regen in stukken gebroken.
Je
hebt hier niet wat je op het Parijse kerkhof Père Lachaise ziet: hele straten bestaande
uit grafkapellen waarvan een aantal lijkt op kleine kathedralen. Maar Zorgvlied doet er
niet voor onder, met een familiegraf in de vorm van een kleurig prieel waar een marmeren
engel doorheen zweeft - of een ander familiegraf, dat als een dorpskerkje in de
herfstmiddag verrijst. Voor de rest is het een idyllisch en troostrijk park, waarop je
niet gauw uitgekeken raakt.
Tussen
de bomen door zien we de Boerenwetering en de Zuidelijke Wandelweg, met de kademuur aan
het einde van de Stichtstraat, waarop we langgeleden onze schaatsen onderbonden en waar ik
een keer door het ijs ben gezakt. Het water, realiseer ik me, geeft prachtig de overgang
aan van onze wereld naar het schimmenrijk, waar wij op dit moment, genietend van af en toe
een goudomrand doorkijkje, onbekommerd doorheen wandelen.
Er
zijn paden waar je tot je enkels wegzakt in een tapijt van herfstblad, waaruit een
kruidige oktobergeur opstijgt. Die paden voeren ons langs kinderveldjes (waarbij we
allebei even moeten slikken) naar een recenter gedeelte, waar ook het onlangs gedolven
graf van Joop Doderer ligt, voorlopig nog een bloemenzee met linten de laatste
rustplaats van Swiebertje, zeg maar. Daarna lopen we weer terug naar het oude gedeelte,
richting Amstel, en komen al kuierend nog langs een droomachtige Japanse vijver, met een
zegenend boeddhabeeld en een deftig voor de camera poserende reiger.
Wat
Zorgvlied onverwisselbaar maakt, is natuurlijk de alomtegenwoordige architectuur van de
Amsterdamse School. Daarnaast zijn er de indrukwekkende contrasten van schaduw en licht -
vooral van schaduw: het licht is vanmiddag wat discreter, gefilterd als het over de paden
en de graven strijkt. Samenvattend: Zorgvlied is een wandeling meer dan waard, vooral in
oktober.
Paul
Gellings
FOTOREPORTAGE VAN 7 OKTOBER 2005
- ingang van Zorgvlied met
ontvangstgebouw -
-
indrukwekkende contrasten van schaduw en licht -
-
gefilterd licht dat over de paden en de graven strijkt -
-
herfstkleur en herfstgeur -
- statige oprijlaan in goede
symmetrie-
-
een goudomrand doorkijkje -
- de laatste rustplaats van Annie
M.G. Schmidt -
-
soms verzakt en overwoekerd door onkruid -
-
een bloemenzee met linten, de laatste rustplaats van Swiebertje -
-
de tempel van de rijke plantagehouder Dorrepaal -
-
indrukwekkende contrasten van schaduw en licht -
-
Boerenwetering en Zuidelijke Wandelweg -
-
paden waar je tot je enkels wegzakt in een tapijt van herfstblad -
-
paden voeren ons langs kinderveldjes -
-
Japanse vijver, met een zegenend boeddhabeeld -
-
sommige zerken door vorst en regen in stukken gebroken -
- de kunstwerken van vele bruggen in
Zuid zijn het werk van Hildo Krop -
-
monumentale tombes, omgeven door zwartgeroeste hekken -
-
mausoleum van de familie Oscar Carré -
-
het praalgraf van Johanna Elisabeth Sophia Knoll -
Wat hebben Greet Hofmans, Manfred Langer, de moeder van André Hazes en Herman Brood met
elkaar gemeen? Allemaal liggen ze begraven op Zorgvlied. De Amstelveense begraafplaats op
Amsterdams grondgebied behoort tot één van de bekendsten van ons land. Het is niet
alleen de laatste rustplaats voor veel Amstelveners, maar ook voor Amsterdammers.
Een laagje mist hult het centrale gebouw op de begraafplaats langs de Amstel in een
mysterieus waas. Er gaat een rustgevende werking vanuit. ,,Eigenlijk zou je hier s
ochtends vroeg moeten komen. Als ik dan over het terrein loop en het licht valt op een
bepaalde manier door de bomen, voel ik me soms net Alice in Wonderland, zegt Arpad
Nesvadba, beheerder van Zorgvlied. Hij loopt het gebouw uit naar één van de elektrische
wagentjes. Deze worden door het personeel gebruikt om zich snel over het 16 hectare grote
terrein te verplaatsen.
De begraafplaats lag ruim honderd jaar geleden binnen de grenzen van de toenmalige
gemeente Nieuwer-Amstel (de voorloper van gemeente Amstelveen). In 1895 annexeerde
Amsterdam grote delen van de het grondgebied van Nieuwer-Amstel en daardoor kwam ook de
Amstelveense begraafplaats binnen de gemeentegrenzen van Amsterdam terecht.
De naam Zorgvlied is een verwijzing naar het verleden. ,,Toen deze
buitenplaats in 1870 werd gekocht om er een begraafplaats van te maken heette het
Buiten Zorgvliet. ,,Bij wijze van een kleine woordspeling hebben ze het
Zorgvlied met een d genoemd. Zorgen vlieden hier weg.
Het huidige motto van Zorgvlied: een oase voor de ziel sluit hier nog steeds
naadloos op aan. ,,Mensen interpreteren dit vaak nog verkeerd. Het gaat bij ons om de rust
voor de nabestaanden. Ondertussen start Nesvadba het wagentje en rijdt een stukje
het terrein op. ,,Wij zorgen hier voor een plek waar nabestaanden zich af kunnen zonderen
om na te denken. Een plekje om even weg te kunnen vluchten. Dat doen veel mensen
hier, vertelt de beheerder.
Nesvadba stopt even bij een mausoleum. Er staat een groot wit beeld in van een gevleugelde
engel bovenop een donkere grafsteen. Het is een indrukwekkend gezicht. ,,Dit is het graf
van Dorrepaal. Het staat hier al sinds de beginperiode van Zorgvlied. Het is één van de
graven die de gemeente op de monumentenlijst wil plaatsen.
Hij trapt het gaspedaal van het wagentje weer in. ,,Soms hoor ik mensen zeggen: ,,Oh, daar
ligt een crimineel begraven of een bekende Nederlander. Dat maakt voor ons niets uit. Hier
zijn het allemaal gewoon mensen. Iedereen is gelijk. Dit is de plek van de relativiteit,
hier komt uiteindelijk iedereen terecht.
Ondertussen passeert het wagentje de graven van Greet Hofmans, dominee Buskes en Louis
Bouwmeester, mensen die ieder hun eigen plekje hebben in de Nederlandse geschiedenis.
Of het spookt op Zorgvlied? ,,Nee, dat niet, zegt Nesvadba. ,,Er zijn wel mensen die
denken dat er bepaalde vibraties zijn hier. Ik heb het gevoel dat er hier rust heerst. Het
is heel vredig. Ik ben zelf geïnteresseerd in het hogere, maar dat is dan weer een
gevoelskwestie. Als beheerder kom je hier op ongebruikelijke tijdstippen. Ook s
nachts als het aardedonker is. Maar ook dan gebeuren er geen rare dingen. Geen
onverklaarbare verschijnselen dus op Zorgvlied.
,,Kijk, zegt hij en met een lichte schok komt het karretje tot stilstand. ,,Dit is
De Parel. De Parel is één van de 25 sfeerwijken die de begraafplaats rijk is.
,,Vanwege de grote diversiteit aan graven heeft iedere wijk regels om ervoor te zorgen dat
de daarbij horende sfeer gehandhaafd blijft.
Het middelpunt van De Parel is een grote rechthoekige vijver met aan het uiteinde een
groot stenen beeld van een staande boeddha op een lotusblad. De grond eromheen staat vol
met buxusstruiken in een vorm die doet denken aan een doolhof. ,,Alles is mogelijk hier.
Maar het is geen allegaartje. Het blijft door ons geregisseerd.
,,Voor ons is niets apart. Juist omdat alles kan, kijken we nergens van op. Zolang het
binnen de kaders blijft die wij stellen. Wil iemand rechtop staand begraven worden? Als
het volgens de regels gebeurt dan kan dat. Het graf van Peter Gielen, voormalig
eigenaar van discotheek The Roxy, laat zien dat veel mogelijk is. Bovenop het graf staat
een gigantische donkerpaarse cocon. ,,Als je hem openmaakt kan er iemand inzitten om te
mediteren, legt Nesvadba uit.
Hij vervolgt zijn weg en stopt een stukje voorbij De Parel. ,,Hier liggen veel kindjes
begraven. Het verdriet van de nabestaanden is bijna voelbaar op deze plek. In het
midden staan plantjes in de vorm van een gigantisch hart. ,,Die worden later
vuurrood. Schuin tegenover het hart staat een monument voor prematuur geboren
kinderen. Het is een heuvel met plantjes waar een glazen kunstwerk op staat, dat het leven
voorstelt. Fonkel, Fonkel, kleine ster, je bent dichtbij maar ook zo ver staat
op een bord op de heuvel. ,,Tussen de plantjes liggen grote stenen waar kokers onder
zitten. Hier kan de as van overleden kinderen ingedaan worden. Zo hebben de ouders nog een
plekje om naar toe te gaan, vertelt Nesvadba.
Op weg naar sfeerwijk Paradiso vertelt de beheerder dat het één keer per jaar
Lichtjesnacht is. ,,Omdat we een algemene begraafplaats zijn, vieren we geen Kerst. Maar
we willen toch zorgen voor een moment van verbondenheid. Daarom is het bij ons op de avond
voor Kerst Lichtjesnacht. Voordat alle feestelijkheden beginnen kan je dan nog even naar
je geliefde toe. Op die avond is de begraafplaats tot acht uur s avonds
bezaaid met lichtjes. Op de graven kunnen mensen kaarsen zetten en een boodschap
achterlaten.
Voor de twee heggen die toegang verlenen tot de graven in Paradiso staan toepasselijk twee
palmbomen. ,,Paradiso is een speciale wijk. Alles is hier volkomen vrij. Het toeval
wil dat Herman Brood de eerste was met een graf in Paradiso. Op zijn plek prijkt een
manshoge engel in een gewaad. Een stukje verder staat een grote zwarte grafsteen in de
vorm van een blok waar een mannengezicht in is gegraveerd. Bovenop zit een levensgrote
gorilla met een kleintje in zijn arm. ,,Beheerders van andere begraafplaatsen staan soms
echt versteld van wat hier allemaal kan, vertelt Nesvadba trots.
Op weg naar De Gebroken Kolom stopt hij bij een onopvallend graf dat volgegroeid is met
klimop. Als je goed kijkt, zie je dat er een beeld in de vorm van een hand tussen de
blaadjes uitsteekt. Een speelse groet voor wie nog moet staat er op de
grafsteen. ,,Toen ik dit voor het eerst zag dacht ik dat het een grapje was, vertelt
Nesvadba. ,,Bezoekers van de begraafplaats vertelden mij dat ze hun kinderen altijd
leerden: Als je je ouders slaat, groeit je hand boven het graf´ Toen ze dit
zagen wisten ze niet wat ze ervan moesten denken. De hand is daarom in een andere
positie neergezet waardoor deze neutraler overkomt.
Weer richting het centrale gebouw, rijdt Nesvadba langs een grote witte Griekse zuil. De
bovenkant van de zuil ligt, afgebroken zo lijkt het, op de grond naast het onderste
gedeelte. ,,Dit is de Gebroken Kolom. Het is een teken dat staat voor de dood. Maar
hiermee eren we ook alle Nederlandse schrijvers en dichters die overleden zijn.
Op de kleine marmeren plaatjes voor de kolom zijn onder andere de namen Herman Brood en
Annie M.G. Schmidt terug te vinden. ,,We hebben al een aantal keer mensen aan de balie
gehad die kwamen melden dat de pilaar gebroken was, vertelt hij met een glimlach op
zijn gezicht. Het wagentje parkeert hij ondertussen voor het centrale gebouw. ,,Er wordt
hier gelukkig ook genoeg gelachen.
Elisabeth van de Grift
Bron: Amstelveens Weekblad en geplaatst
met toestemming van de redactie.
Onze dank gaat uit naar Elisabeth van de Grift
voor haar vriendelijke medewerking en toezending van dit stuk. (red.)
Op de begraafplaats Zorgvlied, ergens vooraan langs een van de lanen in het gedeelte
tussen het kantoorgebouwtje en de oprijlaan naar de aula, staat een aardig plastiekje,
zonder titel en zonder vermelding van de maker. Wie heeft dit beeldje ontworpen en hoe
komt het daar? De ontwerpster is Frieda Grossmann. Het kleine sculptuur sierde haar graf
en was door haar ook speciaal voor dit doel ontworpen. Dit graf, dat al enige jaren
geleden is opgeruimd, bevond zich in de directe omgeving van waar nu het beeldje staat. De
beheerder van Zorgvlied vond -terecht!- het beeldje kennelijk zo bijzonder dat het voor
altijd (?) een plekje op de begraafplaats heeft gekregen.
'een aardig plastiekje, zonder titel en zonder vermelding
van de maker'
Wie was deze Frieda Grossmann? Hoewel zij zeer
regelmatig bij ons over de vloer kwam en wij bij haar -zij woonde naast ons!-, weet ik
toch niet zo heel veel van haar. Zij werd geboren op 31 oktober 1909 en overleed op 6
maart 1973. Zij woonde net als wij in de Jekerstraat op nummer 100 huis; wij woonden op 98
twee hoog. Naar verluidt is zij gedurende de oorlogsjaren vanuit Terschelling in de
Jekerstraat komen wonen (met haar ouders en haar zuster?). Als ik mij de verhalen van mijn
vader (P.W. van Rossum) goed herinner, bezorgde zij tijdens de oorlogsjaren illegale
krantjes.
Frieda is altijd ongehuwd gebleven, werkte op een verzekeringskantoor, speelde dwarsfluit,
hield van declameren en was gek op tuinieren. Dit laatste deed zij op haar geheel eigen
wijze in de stadstuin achter haar benedenwoning. Deze tuin was een indrukwekkende
wildernis, tot grote ergernis van haar naaste buurman (de heer Mellink), wiens tuin juist
een toonbeeld was van strak ontwerp en zorgvuldig en precies onderhoud. Het respect dat
Frieda had voor alles wat leefde en groeide, verhinderde haar wat voor onkruid
dan ook weg te wieden. Zoals een nichtje van Frieda tijdens de overlijdensplechtigheid
memoreerde: Frieda was haar tijd ver vooruit waar het ging om biologisch tuinieren.
Opmerkelijk was dat Frieda (voluit: Johanna
Frederika) zich liet aanspreken met juffrouw Grossmann, zelfs in de jaren
50 en 60 toch al een anachronisme. Zij had een witte kat met een zwart vlekje
op haar kop; deze heette dan ook Pietepet. Een van de nazaten van deze kat is nog bij ons
terechtgekomen.
Frieda overleed na een langdurig ziekbed aan kanker. Omdat zij zich er op een zeker moment
van bewust was dat haar einde begon te naderen, was ze in de gelegenheid zelf alle
voorbereidingen voor haar uitvaart te treffen. Zo ook het ontwerpen van het plastiek dat
haar graf moest sieren. Het van klei geboetseerde ontwerp staat nog altijd bij mij thuis
op de vensterbank!
Als iemand nog iets over haar weet te herinneren, zou ik dat graag horen.
Zorgvlied
bestond maandag, 1 november 2010, 140 jaar en naast een
feestje werd daarom vandaag ook nog het boek 'wandelen over
Zorgvlied' gepresenteerd. Het boek beschrijft de
geschiedenis van Zorgvlied maar ook welke bekende
nederlanders er allemaal begraven liggen. Met het boek in de
hand kunt u wandelingen van maar liefst 2 uur over het
kerkhof maken.
De aulu werd vandaag gebruikt voor de boekpresentatie waar
zo'n 100 mensen op af waren gekomen. Wellicht wat vreemd
voor velen die in dezelfde aulu hebben gezeten om hun
dierbaren weg te brengen. Het roept toch herrinneringen op.
Nog vreemder als je zelf al weet dat jij ooit in deze aulu
in een kist zult liggen.
Zorgvlied had speciaal voor het 140 jarig bestaan een
animatie laten maken die de toeschouwers te zien kregen. Een
moderne animatie met de hele tijdslijn van Zorgvlied,
inclusief alle belangrijke zaken die in die 140 jaar in de
wereld gebeurden. Van Roosevelt via de landing op de maan
tot aan de intrede van internet, het zat er allemaal in
(bekijk de video). De meeste bezoekers vonden de animatie
okay, een enkeling vond het ongepast voor een begraafplaats.
Oordeelt u zelf en bekijk de animatie (13min.).