eerder gepubliceerd in 2011
door Jos Wiersema i.s.m. Gijs Vorstman, Paul Gellings, Tom Mulder en Jenny Wiersema
Om vast te stellen in hoeverre de grenzen van Berlage's Plan Zuid nog waarneembaar zijn en welke veranderingen de buurt in de loop van 70 - 80 jaar heeft ondergaan nodig ik u uit voor een motorritje. U stapt bij mij achterop kijkt over mijn schouder mee als we langs de grenzen van het voormalig Plan Zuid rijden. De video is voorts voorzien van oud beeldmateriaal zodat u zelf de veranderingen en verschillen kunt vaststellen.
DEEL 1. VAN BERLAGEBRUG TOT DIEPENBROCKSTRAAT
Berlagebrug en Vrijheidslaan We staan voor de Berlagebrug over de Amstel, het enige bouwwerk dat Berlage zelf in de Rivierenbuurt, het oostelijk deel van Plan Zuid, heeft ontworpen. Over deze brug werden onze Canadese bevrijders op 8 mei 1945 feestelijk ingehaald. Recht vooruit is de Vrijheidslaan, die al drie keer van naam is veranderd. Eerst de Amstellaan, na de oorlog de Stalinlaan en na de opstand in Hongarije van 1956 de Vrijheidslaan. De verhoogde bouwelementen op de hoeken vormen één van de “poorten” die toegang geven tot de Rivierenbuurt, een typisch monumentaal aspect in het plan van Berlage. Aan het eind ziet u de Wolkenkrabber (1932), ontworpen door architect Staal in de toen hele nieuwe stijl van het Nieuwe Bouwen, als reactie op de Amsterdamse School.
Amsteldijk We slaan linksaf, de Amsteldijk op en passeren aan onze rechterzijde de oostelijke ingang van de tramremise Lekstraat. Ontworpen door Anton Kok , toen gemeentearchitect en Boterenbrood die daarop aan weerszijden aansluit. Ook deze vorm van symmetrisch geplaatste bouwmassa’s komt veel voor in de Rivierenbuurt. De tramremise Lekstraat is ook beroemd omdat daar op 25 februari 1941 de algemene staking tegen de Jodenvervolging begon. Op de plek aan de Trompenburgstraat waar nu het enorme, in schaal en architectuur absoluut niet in de fraaie gevelwand van de Amstelkade passende witte kantoorgebouw (architect Maaskant, 1972) was vroeger de Rijtuig (later auto- en vliegtuig)fabriek Spijker, later Spyker met een Y, onder meer bouwer van de Gouden Koets; die overigens nog steeds in Amsterdam wordt gestald
President Kennedylaan In de flauwe bocht naar rechts gaat de Amsteldijk rechtdoor, richting Ouderkerk aan de Amstel en wij gaan de President Kennedylaan op. De toenmalige Rivierenlaan werd na de moord op de Amerikaanse president in 1964 naar hem vernoemd. We passeren de Rijnstraat, de uitvalsweg naar Utrecht en voor velen de eerste kennismaking met de Rivierenbuurt, komende uit het zuiden. Doorrijdende ligt links van ons het De Mirandabad; De Miranda was de wethouder Publieke Werken na Wibaut. Voorbij de Waalstraat zien we rechts het voormalige stadsdeelkantoor van de Rivierenbuurt en als we de Maasstraat naderen verschijnen er links de grijze Airey-flats, een snelbouwsysteem uit Engeland dat in de Wederopbouw periode is toegepast om snel en voordelig tijdens de toen heersende ernstige woningnood woningen te bouwen. Het complex bestaat ook uit laagbouwflats en eengezinswoningen, vanwege de gaafheid zou het al een industrieel monument genoemd kunnen worden; bij het stoplicht rechts in het plantsoen staat de bronzen kop van Pres. Kennedy.
Europaplein Op het Europaplein slaan we rechts af, richting Scheldestraat. De gevelwanden rechts zijn ontworpen in de z.g. verstrakte Amsterdamse School met veel minder uitbundige gevelarchitectuur, opbouwen en hoekelementen; één en ander als gevolg van de sterk gestegen bouwprijzen in de jaren ’30 en de minder florissante rijkssubsidies voor de woningbouw.
Wielingenstraat Op het Scheldeplein slaan we links af en komen in de Wielingenstraat terecht. Rechts is in een bleek rode steen een wooncomplex opgetrokken waar vroeger het weeshuis van de Ned. Hervormde Gemeente de Wielingen stond. Het was een Rijksmonument en het is jarenlang gekraakt geweest voordat het gesloopt werd. Op het uitdrukkelijke verzoek van de toenmalige stadsdeelvoorzitter is gekozen voor de kleur van de steen die aardig overeenstemt met die van het voormalige weeshuis. Na de brug over de Boerenwetering eindigt dit eerste deel van de grenzen van Plan Zuid. Op deze plek was vroeger, voordat het terrein werd opgespoten voor de nieuwe RAI een overhaal (in plaats van een sluis) omdat het peil van de toenmalige Buitenveldertse polder een stuk lager was dan het kunstmatige peil van de Amstelkanalen.
Video ingesproken door Jenny Wiersema
Deel 1 >>
DEEL 2. VAN DIEPBROCKSTRAAT TOT NOORDER AMSTELKANAAL
Diepenbrockstraat In het midden van dit onbekende driehoekige woongebiedje is eerst in 1932 het bekende Vossius Gymnasium gebouwd, daarna het kerkje verderop en later de woningen eromheen. Langs de randen, aan het ZuiderAmstelkanaal, de Boerenwetering en het Beatrixpark staan fraaie villa’s, deels van vóór de oorlog, deels na 1950.
Brug over het Zuider Amstelkanaal Wij steken nu de brug van het Zuider-Amstelkanaal over. Het Zuider Amstelkanaal loopt van de vijfsprong van grachten, bij het Muzenplein en de Apollohal, waar ook de Boerenwetering, het Amstelkanaal en het Noorder Amstelkanaal op uitkomen naar de Amstelveenseweg.
Bernhard Zweerskade Direct na de brug slaan we linksaf en rijden de Bernhard Zweerskade op. De kade heeft prachtige Amsterdamse School villa's. Links zien we het Beatrixpark. Dit park is in 1938 door Jacoba Mulder ontworpen en als werkverschaffingsproject uitgevoerd. Nog in 1960 heeft zij het fraaie pierenbad met pergola eraan toegevoegd. In 1972 maakte het park deel uit van de eerste tuinbouwtentoonstelling de Floriade.
Stadionkade Na de kruising met de Beethovenstraat, met op de brughoofden beelden van Hildo Krop gaat deze kade over in de Stadionkade. Links ligt de na-oorlogse Prinses Irenebuurt. Tot 1950 lag hier, tot aan de sportvelden aan de Zuidelijke Wandelweg een groot opgespoten gebied dat in de volksmond Het Land heette en waar menig buurtbewoner ontspanning zocht en vond.
De Prinses Irenebuurt is gebouwd volgens een in 1953 herzien vooroorlogs deelplan van het Algemeen Uitbreidings Plan 1933. De buurt heeft een typisch tuinstadkarakter, hoogbouw langs de randen (Beethovenstraat en Parnassusweg) en laag- en villabouw daartussen. Het sluit daarmee naadloos aan het Plan Zuid van Berlage. Ooit had de verlengde Beethovenstraat aan moeten sluiten op de nooit gerealiseerde A3 naar Rotterdam.
Bij de loop/fietsbrug kruisen we links en rechts de Minervalaan. Het na-oorlogse deel ter linker zijde heette in de volksmond de Goudkust vanwege de fraaie moderne villa’s op ruime percelen, een in Amsterdam toch een vrij zeldzaam fenomeen. In het Plan Zuid van Berlage had de Minervalaan een belangrijke functie als zuid-noord verbinding van het station Zuid aan de Ceintuurspoorbaan naar de De Lairaissebuurt.
We kruisen vervolgens de Parnassusweg. Ook de bewoners van dit deel van de Stadionkade hadden voor 1940 een prachtig uitzicht over het zandland en de toen geprojecteerde Ceintuur- of Ringspoorbaan, in de jaren ’90 verbreed en bestemd voor de ringweg A10. Links zien we aan weerszijden het nogal afwijkende grootschalige kantoorcomplex met woningen als prelude van de latere kantoorbebouwing van de Zuidas. De Stadionkade vervolgende zien we links eerst het Spinoza Lyceum, vervolgens een fraai open water met een, in de zomer, drijvend kunstwerk, het vrij nieuwe gebouw van de vrije Geert Groote School 2 volgens de antroposofische theoriën van Rudolf Steiner, de gerestaureerde en uitgebreide Rietveldacademie voor beeldende kunst en vormgeving en het kantoorgebouw van één van de duurste advocatenkantoren in ons land.
Amstelveenseweg We naderen nu de Amstelveense weg. Voor dat we rechtsaf slaan zien we links, op het zuidelijke brughoofd van de Piet Kramer brug nr. 413 zien we op twee zuilen een manne- en vrouwefiguur van Hildo Krop staan, waarvoor aanvankelijk Piet Kramer zelf een ontwerp had gemaakt.
Stadionplein We rijden nu het drukke Stadionplein op. Links vangen we, tussen de gebouwen van Citroën Nederland een glimp op van het Olympisch Stadion, ook van architect Van Wils ,waar in 1928 de Olympische Spelen van Amsterdam zijn gehouden. Na aanvankelijke sloopplannen is het stadion, na heftige protesten van buurt en monumentendeskundigen gelukkig in originele vorm weer gerestaureerd en heeft het complex, in het kader van “hergebruik van historisch waardevolle gebouwen” weer een aantal nuttige herbestemmingen gekregen. Aan de rechterkant is de Van Tuyl van Serooskerkenweg in de vorm van een plein met, zeer herkenbaar, symmetrisch en in het verlengde en aan het eind daarvan het fraaie Van Tuyl van Serooskerkenplein, de moeite van een bezoek waard. Baron Van Tuyl van Serooskerken was de eerste voorzitter van het NOC die de Olympische spelen in 1928 naar Nederland heeft gehaald.
Amstelveenseweg We steken nu de rijbaan van de Stadionweg recht over en komen op de Amstelveenseweg. We stoppen op de brug over het Noorder-Amstelkanaal, want hier we zijn alweer aan het einde van deel 2 van onze verkenning van de Grenzen van Plan Zuid.
Video ingesproken door Paul Gellings
Deel 2 >>
DEEL 3. VAN NOORDER AMSTELKANAAL TOT RUYSDAELKADE
Amstelveenseweg We starten voor deel 3 van de Grenzen van Plan Zuid op de dam van de Amstelveenseweg ter hoogte van het Noorder Amstelkanaal. Deze dam verhindert de vrije doorvaart naar de andere kant van de Amstelveenseweg en zorgt ervoor dat dit kanaal doodlopend is.
Sint Agneskerk We rijden via het verkeersplein, dat in de volksmond het Haarlemmermeercircuit genoemd wordt, de Cornelis Krusemanstraat in. Daar staat de katholieke Sint Agneskerk die gebouwd is door één van de belangrijkste kerkenbouwers van ons land, de architect Jan Stuyt. De kerk markeert het meest noord-westelijke gedeelte van Plan Zuid en is in 1996 als Rijksmonument aangewezen.
Cornelis Kruseman Aan de rechterzijde van de Cornelis Krusemanstraat staat een groot complex woningen dat door architect J.C. van Epen is ontworpen en tussen 1918 en 1922 gereed gekomen is. Het is complex gelegen tussen de Amstelveenseweg, de Cornelis Krusemanstraat en de Pieter Lastmankade. De bouwblokken aan de Cornelis Krusemanstraat zijn uitgevoerd als hoogbouw, het blok tussen Pieter Lastmankade en Bertelmanstraat als laagbouw. Door het plaatsen van 'tweede klasse' bebouwing in een buurt die bijna geheel uit 'derde klasse' bebouwing bestond, ontstond er een vermenging van sociale groepen.
Valeriusplein Via de Cornelis Krusemanstraat slaan we rechtsaf het Valeriusplein op. Hier zien we Het Amsterdams Lyceum. Dit lyceum is het oudste van Nederland en in 1917 opgericht. Het gebouw werd in 1920 in gebruik genomen. Het is een ontwerp van de architect H.A. Baanders in de Amsterdamse School stijl. Ondanks de aanpassingen die voor het moderne onderwijs noodzakelijk bleken, heeft het fraaie gebouw tot op heden zijn oorspronkelijke karakter behouden”.
Jan van Goyenkade Na de onderdoorgang van Het Amsterdams Lyceum slaan we linksaf de statige Jan van Goyenkade op. Hier rijden we weer langs het Noorder Amstelkanaal met aan de overzijde de prachtige villa's aan de Apollolaan. De kade is vernoemd naar de Nederlandse landschapschilder uit de Gouden Eeuw, Jan Josephsz van Goyen. Deze kade is onder anderen bekend door de in 1942 opgerichtte KNO-kliniek, Jan van Goyen. Nu is daar medisch Centrum Jan van Goyen gevestigd en is uitgegroeid tot een dagbehandelcentrum met twaalf verschillende specialismen.
J.J. Viottastraat - Banstraat Aan het einde van de Jan van Goyenkade kruisen we de Emmastraat en we gaan de J. J. Viottastraat in. In deze straat werd in 2008 in perceel 36 de woning van de joodse familie Korijn herontdekt. In 1923 trok de familie Korijn in het pand, en uit die tijd moet ook de woonkamer stammen, waarin de stijl van de Amsterdamse School harmonieert met Art Deco. De familie Korijn werd gedeporteerd en keerde niet meer terug. De woning heeft jarenlang als studentenhuisvesting gefungeerd. We steken nu de kruising met de Cornelis Schuytstraat over. Aan het einde van de J.J. Viottastraat slaan we rechtsaf de Banstraat in om vervolgens de Heinzestraat in te rijden.
Heinzestraat - Jacob Obrechtplein We komen nu op het Jacob Obrechtplein waar de Raw Aron Schuster synagoge staat. In de jaren twintig van de vorige eeuw trokken veel Amsterdamse joden weg uit de traditionele Jodenbuurt. Velen vestigden zich in het nieuwe stadsdeel Zuid. Hierdoor ontstond behoefte aan een nieuwe synagoge. De synagoge werd ingewijd op 18 mei 1928. Architect was Harry Elte, een leerling van H.P. Berlage. De synagoge is gebouwd in een zakelijke strenge stijl: De Nieuwe Zakelijkheid. In 1995 werd het pand benoemd tot Rijksmonument.
Bronckhorststraat - Roelof Hartplein We verlaten het Jacob Obrechtplein en slaan linksaf de Bronckhorststraat in. Aan het einde van deze straat slaan we rechtsaf en komen uit op het Roelof Hartplein. Het drukke verkeersplein wordt gedomineerd door de monumentale panden van Huize Lydia en Het Nieuwe Huis. Huize Lydia is ontworpen door architect Jan Boterenbrood en gebouwd in de stijl van de Amsterdamse school. Het werd gebouwd tussen 1924 en 1927 als tehuis voor vrouwen en meisjes. Daar tegenover staat Het Nieuwe Huis dat in 1927-1928 gebouwd is voor alleenstaande mannen en vrouwen. De architect was J.C. van Epen.
Roelof Hartstraat - Hobbemakade Via de Roelof Hartstraat rijden we richting de Hobbemakade. In deze straat wisselen de bouwblokken van Plan Zuid zich af met die van de 19e eeuw. Voor de brug met de Ceintuurbaan slaan we rechtsaf en rijden de Hobbemakade op. Rechts zien we een groot complex van middenstandswoningen waar onder anderen ook het Harmoniehof een onderdeel van is. Het complex is tussen 1919 en 1922 tot stand gekomen onder leiding van de architecten J.C. van Epen en M.J.E van Lippits in opdracht van de Amsterdamsche Coöperatieve Woonvereeniging "Samenwerking".
Ruysdealkade Aan het einde van de Hobbemakade slaan we linksaf en stoppen op de Piet Kramerbrug 406 die over de Boerenwetering is gelegen. Hier eindigt deel 3 van de Grenzen van Plan Zuid.
Video ingesproken door Tom Mulder Deel 3 >>
DEEL 4. VAN RUYSDAELKADE TOT BERLAGEBRUG
Ruysdaelkade We beginnen het laatste deel van Grenzen van Plan Zuid op de brug over de Boerenwetering tussen de Hobbemakade en de de Ruysdealkade. Voor ons ligt de Van Hilligartstraat met in het verschiet de Vredeskerk (1924) van architect Jos Bekkers. Hier begint de Nieuwe Pijp, ook wel Zuid Pijp genoemd. De Nieuwe Pijp is een ook onderdeel van het Plan Zuid en werd het gerealiseerd tussen 1920 en 1925. Het gebied bestaat uit twee delen, de Diamantbuurt en het gedeelte tussen de Tweede Van der Helststraat en de Van Woustraat dat het eigenlijke terrein vormt van de Amsterdamse School en werd ontworpen door Michel de Klerk. Dit gedeelte werd hoofdzakelijk gebouwd door de socialistische woningbouwvereniging De Dageraad. Het omringende gebied werd verkaveld tussen de andere zuilen: de katholieke woningbouwvereniging Schaepman, en de algemene Vereniging Bouwmaatschappij ter verkrijging van eigen woningen, later Vereniging Onze Woning.
Cornelis Trooststraat Wij gaan de Ruysdealkade op en slaan na 100 meter rechtsaf de Cornelis Trooststraat in. Ter hoogte van de Dusartstraat is de grens tussen "oud" en "nieuw" goed waarneembaar. Links staan de huizen uit het einde 19e eeuw en aan de rechterzijde de bebouwing van Plan Zuid.
Pijnackerstraat - Cornelis Troostplein Bij de Pijnackerstraat slaan we linksaf het Cornelis Troostplein op. Rechts zien we het gebouw van de voormalige Tulpkazerne. De Tulpkazerne is de oorlog genoemd naar Sybren Tulp, oud-officier van het KNIL, NSB-er, die in 1941 door Seyss-Inquart tot hoofdcommissaris van politie werd benoemd. Onder zijn leiding werd er een politiebataljon opgericht om Joden op te pakken.
Lutmastraat - Karel du Jardinstraat - Henrick de Keijserplein We komen in de Lutmastraat en slaan na een kleine 100 meter linksaf de Karel du Jardinstraat in die na ongeveer 300 meter overgaat in het Henrick de Keijserplein met de beroemde speeltuin. Na dit plein komen we weer uit in de Lutmastraat en steken de Van Woustraat over.
Robijnstraat - Diamantstraat - Saffierstraat - Smaragdstraat - Amsteldijk Hier komen de in de Diamantbuurt. Veel huizenblokken (arbeiderspaleizen) van de Diamantbuurt zijn ontworpen door de architect Van Epen, herkenbaar aan het verticalisme en de geel-groene raamkozijnen. Door een grondige renovatie in de jaren '80 verkeren de huizenblokken in goede bouwkundige staat. We rijden door de Robijnstraat, Diamantstraat, Saffierstraat en de Smaragdstraat en komen weer op de Amsteldijk. We rijden over de P.L.Kramerbrug en komen op de Berlagebrug, waar we in deel 1 begonnen zijn. Hier eindigt deel 4 en is tevens het einde van de Grenzen van Plan Zuid. In totaal hebben we meer dan 10 kilometer afgelegd om de grenzen in beeld te brengen.
Video ingesproken door Jos Wiersema
Deel 4 >>
|